Fajerwerki a dobrostan zwierząt

Co roku przed Sylwestrem w mediach społecznościowych pojawia się fala emocjonalnych postów o wpływie fajerwerków na zwierzęta. Zdjęcia przerażonych psów, opowieści o martwych ptakach spadających z nieba, apele o całkowity zakaz pirotechniki. Ale ile z tego to fakty, a ile przesada?

Psy - skala problemu

Jak wiele psów faktycznie boi się fajerwerków?

Badania naukowe wskazują, że od 23% do 52% psów wykazuje pewien stopień strachu przed fajerwerkami. Najbardziej kompleksowe badanie ankietowe przeprowadzone przez Riemer (2019) na próbie 1225 psów wykazało, że 52% zwierząt było przynajmniej częściowo dotkniętych tym problemem, przy czym niemal jedna trzecia otrzymała najwyższą możliwą ocenę nasilenia strachu.

Wcześniejsze badania (Storengen i Lingaas 2015, Blackwell et al. 2013) wskazywały na prewalencję w zakresie 23-49%. Różnice w wynikach mogą wynikać z różnych metodologii i potencjalnego błędu selekcji - właściciele psów z problemami mogą być bardziej skłonni do udziału w takich badaniach.

Nawet przyjmując konserwatywne szacunki (23-25%), problem dotyczy milionów psów w samej Europie. To istotny problem dobrostanu zwierząt, którego nie należy bagatelizować.

Fajerwerki vs burza - czy to ten sam strach?

Badania konsekwentnie pokazują, że strach przed fajerwerkami, burzą i wystrzałami z broni palnej są silnie ze sobą skorelowane. Strach przed fajerwerkami, burzą i wystrzałami to w zasadzie ten sam strach - pies, który boi się jednego, najprawdopodobniej boi się też pozostałych. Strach przed innymi głośnymi dźwiękami (krzyki, silniki) działa inaczej i nie jest z nimi powiązany.

Badanie fenotypowe trzech ras psów roboczych (Overall et al. 2016) na próbie 2577 psów wykazało, że fobia przed burzą dotyczyła 31%, a przed fajerwerkami - 32%. Inne badanie ankietowe (Sherman i Mills 2008, 337 psów) wykazało, że 86% psów z fobią reagowało na burze, a 74% na fajerwerki.

Co to oznacza praktycznie? Pies bojący się burzy najprawdopodobniej będzie też bał się fajerwerków i odwrotnie. Mechanizm strachu jest podobny - nagły, nieprzewidywalny hałas o dużym natężeniu. Jednak fajerwerki mają jedną istotną różnicę:

Burze są nieprzewidywalne, ale naturalne - zwierzęta ewolucyjnie miały z nimi kontakt
Fajerwerki są przewidywalne (Sylwester, święta), ale intensywność i koncentracja w czasie są znacznie większe
Podczas burzy pies może stopniowo przyzwyczaić się do narastającego hałasu; fajerwerki zaczynają się nagle i gwałtownie

Jakie zachowania wykazują psy?

Badania wideo przeprowadzone przez Riemer i współpracowników (2020), opublikowane w Scientific Reports, obiektywnie udokumentowały reakcje psów na fajerwerki w porównaniu z normalnym wieczorem. Najsilniej z sytuacją fajerwerków skorelowane były:

Cofnięta pozycja uszu (efekt wielkości d=0,69)
Zwiększona lokomocja - niepokój ruchowy (d=0,54)
Dyszenie (d=0,45)
Wokalizacje, mruganie i chowanie się (zwiększone, choć nieistotne statystycznie po korekcji)

Inne często raportowane przez właścicieli zachowania to: drżenie, szukanie kontaktu z opiekunem, próby ucieczki, a w skrajnych przypadkach - destrukcyjne zachowania i samookaleczenia.

Jak długo trwa regeneracja?

Dane pokazują, że problem nie kończy się o północy:

74% psów : zachowanie wraca do normy do następnego ranka
10% : regeneracja trwa do 1 dnia
12% : regeneracja trwa do 1 tygodnia
>3% : regeneracja trwa kilka tygodni lub nawet miesięcy

U niewielkiego, ale istotnego odsetka psów stres związany z fajerwerkami może więc utrzymywać się przez długi czas po ekspozycji.

Czynniki ryzyka

Badania zidentyfikowały kilka czynników zwiększających ryzyko rozwoju strachu przed fajerwerkami:

Rasa: Psy pasterskie i mieszańce są najbardziej narażone. Dziedziczność strachu przed fajerwerkami oszacowano na 0.09-0.28 w zależności od metodologii, przy czym wyższe szacunki pochodzą z analiz genomicznych (Handegård et al. 2021, 2023).
Wczesne doświadczenia: Psy ze schronisk i psy bezdomne wykazują wyższy poziom strachu, prawdopodobnie z powodu gorszej socjalizacji.
Wiek: 45% psów rozwija strach przed ukończeniem 1 roku życia. Większość przypadków pojawia się przed 6 rokiem życia.
Problemy zdrowotne: Psy z bólem mięśniowo-szkieletowym mogą rozwijać strach przed hałasem później (średnio 6,5 roku vs 2,67 roku).

Co pomaga? Skuteczność terapii

Przegląd skuteczności różnych metod (Riemer 2020) na podstawie raportów właścicieli:

Kontrkondycjonowanie (podawanie przysmaków/nagród po wystąpieniu hałasu): >70% skuteczności
Trening relaksacji: 69% skuteczności
Leki na receptę (alprazolam, Sileo): 69-91% skuteczności
Stopniowe przyzwyczajanie do hałasu (np: odtwarzanie nagrań fajerwerków z coraz większą głośnością): 55% skuteczności
Kamizelki uciskowe: 44% skuteczności
Feromony, preparaty ziołowe, nutraceutyki, olejki eteryczne, homeopatia, kwiaty Bacha: 27-35% - czyli na poziomie efektu placebo

Kluczowy wniosek: Trening prewencyjny u szczeniąt jest bardzo skuteczny. Psy, które przeszły trening jako szczenięta, miały medianę 1 w skali upośledzenia dobrostanu (najniższy możliwy wynik), podczas gdy psy bez treningu prewencyjnego - medianę 4.

Ptaki - co wiemy naprawdę?

Badania radarowe z Holandii

Najważniejsze badania wpływu fajerwerków na ptaki przeprowadzono w Holandii, wykorzystując radary meteorologiczne do monitorowania aktywności ptaków. Wyniki opublikowane przez Shamoun-Baranes i współpracowników (2011) w Behavioral Ecology, a następnie rozszerzone przez Hoekstra i współpracowników (2024) w Frontiers in Ecology and the Environment, są jednoznaczne:

W Sylwestra około 1000 razy więcej ptaków znajduje się w locie w porównaniu z normalnymi nocami
Ptaki wzbijają się na wysokość do 500 metrów
Wzmożona aktywność lotna utrzymuje się przez około 45 minut
Efekt zakłóceń zmniejsza się wraz z odległością, najsilniej w pierwszych 5 km, ale pozostaje podwyższony dziesięciokrotnie nawet w odległości do 10 km
Ptaki o dużej masie ciała i ptaki z otwartych siedlisk reagują silniej

Zdjęcia martwych ptaków w internecie

Co roku przed Sylwestrem i po nim media społecznościowe zalewane są zdjęciami martwych ptaków z podpisami sugerującymi, że to skutek fajerwerków. Warto zachować krytycyzm wobec takich publikacji.
Problem z viralowymi zdjęciami:

Wiele zdjęć jest starych, nieoznaczonych datą lub pochodzi z zupełnie innych zdarzeń (zderzenia ze szklanymi fasadami, choroby, zatrucia pestycydami)
Naturalna śmiertelność ptaków jest wysoka - młode ptaki mają ~75% szans na nie przeżycie do pierwszych urodzin (USGS)
Od 100 milionów do 1 miliarda ptaków ginie rocznie w USA tylko od zderzeń z oknami (US Fish and Wildlife Service)
Masowe zgony po pokazach fajerwerków zdarzają się, ale są wyjątkowe, nie normą - w ciągu 30 lat USGS odnotował tylko 16 zdarzeń masowej śmierci ptaków (>1000 osobników)

To nie znaczy, że fajerwerki są nieszkodliwe dla ptaków - badania radarowe jednoznacznie pokazują masowy stres i zakłócenia. Ale publikowane zdjęcia należy traktować z dystansem i weryfikować ich źródło przed udostępnianiem.

Przypadek Beebe w Arkansas - udokumentowane masowe zgony

W sylwestrową noc 2010/2011 roku w miasteczku Beebe w Arkansas z nieba spadło około 4000-5000 martwych ptaków, głównie czerwonoskrzydłych kosów. To jeden z niewielu naukowo udokumentowanych przypadków masowych zgonów ptaków związanych z fajerwerkami.
Co ustaliły badania (Arkansas Game and Fish Commission, National Wildlife Health Center):

Sekcje wykazały tępe urazy - pęknięte czaszki, krwotoki, uszkodzenia klatki piersiowej
Wykluczono toksyny, choroby i warunki pogodowe
Przyczyną były najprawdopodobniej nielegalne fajerwerki profesjonalnej klasy odpalone w pobliżu noclegowiska ptaków
Ptaki, mające słaby wzrok nocny, wystartowały w panice i zderzały się z drzewami, budynkami i innymi przeszkodami

Podobne zdarzenie miało miejsce w Rzymie w Sylwestra 2020/2021, gdzie zginęły setki szpaków. Te przypadki są realne i udokumentowane - ale są wyjątkowe, nie coroczną normą.

Długoterminowe konsekwencje

Badania Kölzsch i współpracowników (2023) nad gęsiami pokazały, że skutki fajerwerków wykraczają poza samą noc sylwestrową:

Gęsi spędzały o 10% więcej czasu na żerowaniu przez co najmniej 11 dni po Sylwestrze
Ptaki często zmieniały miejsca odpoczynku i nigdy nie wróciły do pierwotnych lokalizacji
Wskaźniki stresu (tętno, temperatura ciała) pozostawały podwyższone przez kilka godzin

Badania z Hiszpanii wykazały negatywny wpływ fajerwerków na sukces reprodukcyjny wróbli domowych. W Kalifornii fajerwerki 4 lipca były powiązane ze spadkiem kolonii kormoranów Brandta.

Króliki i świnki morskie

Jedyne badanie naukowe

W przeciwieństwie do psów i kotów, badania nad wpływem fajerwerków na małe ssaki są bardzo ograniczone. Jedyne recenzowane badanie to ankieta przeprowadzona w Wielkiej Brytanii (Oxley et al. 2018, Hartpury University), obejmująca 841 właścicieli królików i świnek morskich.
Kluczowe wyniki:

39% królików i 41% świnek morskich wykazywało strach przed fajerwerkami według właścicieli
U przestraszonych królików najczęstsze zachowania to: tupanie tylnymi łapami (91%), chowanie się (88%), drżenie (26%)
U przestraszonych świnek morskich: chowanie się (96%), wokalizacja (46%), drżenie (34%)
Tylko 3,8% właścicieli świnek i 7,2% właścicieli królików kiedykolwiek konsultowało się z weterynarzem w sprawie strachu przed fajerwerkami

Najczęstszą metodą prewencji było dodanie dodatkowej ściółki (31-40% właścicieli)

Problem niedoszacowania

Autorzy badania podkreślają, że właściciele prawdopodobnie niedoszacowują strachu swoich zwierząt. Króliki i świnki morskie jako gatunki ofiar mają ewolucyjnie wykształcone reakcje zamrożenia - nie uciekają jak psy, tylko nieruchomieją lub chowają się. To sprawia, że ich stres jest mniej widoczny dla opiekunów.

Ważna uwaga: Króliki mogą dosłownie umrzeć ze strachu. Nagły, silny stres może wywołać atak serca lub śmiertelną arytmię. RSPCA w ankiecie z 2024 roku odnotowało przypadki śmierci królików i świnek morskich bezpośrednio po fajerwerkach. To nie jest mit - fizjologiczna reakcja na ekstremalny stres u tych gatunków może być śmiertelna.

Luki w badaniach

Badania nad wpływem fajerwerków na małe ssaki są dramatycznie niedostateczne. Brak jest:

Badań fizjologicznych (pomiary kortyzolu, tętna) u królików i świnek morskich podczas fajerwerków
Jakichkolwiek badań nad wpływem na chomiki, szynszyle, koszatniczki, szczury i inne popularne gryzonie
Badań nad skutecznością metod prewencji u małych ssaków
Danych o długoterminowych skutkach stresu fajerwerków u tych gatunków

To poważna luka w literaturze weterynaryjnej, biorąc pod uwagę, że według oficjalnego raportu FEDIAF (Facts & Figures 2022), w Polsce żyje 1 252 000 małych ssaków, do których zaliczane są króliki, świnki morskie, chomiki, szynszyle i inne gryzonie.

Podsumowanie - co jest faktem?

Fakty potwierdzone naukowo

23-52% psów wykazuje pewien stopień strachu przed fajerwerkami - to istotny problem dobrostanu
39-41% królików i świnek morskich wykazuje strach - ale właściciele go niedoszacowują
Strach przed fajerwerkami i burzą są silnie skorelowane - to podobny mechanizm
Strach ma podłoże częściowo genetyczne (28% dziedziczności)
Trening prewencyjny u szczeniąt jest bardzo skuteczny
Fajerwerki powodują masowe starty ptaków - 1000x więcej ptaków w locie niż normalnie
Efekty u ptaków utrzymują się przez wiele dni po ekspozycji
Masowe zgony ptaków po fajerwerków są możliwe i udokumentowane, ale rzadkie

Co jest przesadzone?

Twierdzenia o corocznej „masowej śmierci” ptaków jako normalnym zjawisku - masowe zgony są wyjątkowe
Viralowe zdjęcia martwych ptaków - często stare, nieweryfikowalne lub z innych przyczyn
Sugestie, że „wszystkie” psy cierpią - nawet według najwyższych szacunków około połowa psów nie wykazuje znaczących reakcji
Skuteczność preparatów „naturalnych” - feromony, homeopatia, kwiaty Bacha działają na poziomie placebo (27-35%)

Praktyczne wnioski

Dla właścicieli psów: Rozpoczęcie treningu desensytyzacji wcześnie daje najlepsze efekty. Kontrkondycjonowanie jest skuteczne. W razie silnego strachu - konsultacja z weterynarzem ws. farmakoterapii.
Dla właścicieli królików i gryzoni: Przenieść klatki do cichego pomieszczenia, przykryć kocem (zachowując wentylację), zapewnić dodatkowe kryjówki i ściółkę. Obserwować zwierzęta - ich stres może być mniej widoczny. Króliki mogą umrzeć ze strachu - to nie przesada.
Dla społeczności: Ciche fajerwerki, pokazy dronów/laserów lub centralizacja pokazów mogą zmniejszyć wpływ na zwierzęta.
Dla ochrony przyrody: Zakazy fajerwerków w pobliżu obszarów chronionych i kolonii ptaków, szczególnie w okresach lęgowych i migracji.
Dla każdego: Weryfikacja źródeł przed udostępnianiem zdjęć i informacji w mediach społecznościowych.

Bibliografia

Blackwell EJ, Bradshaw JWS, Casey RA. (2013). Fear responses to noises in domestic dogs: Prevalence, risk factors and co-occurrence with other fear related behaviour. Applied Animal Behaviour Science 145: 15-25.
Dale AR, Walker JK, Farnworth MJ et al. (2010). A survey of owners perceptions of fear of fireworks in a sample of dogs and cats in New Zealand. New Zealand Veterinary Journal 58: 286-291.
Handegård KW et al. (2023). Genomic analysis of firework fear and noise reactivity in standard poodles. Canine Medicine and Genetics 10: 2.
Hoekstra B et al. (2024). Fireworks disturbance across bird communities. Frontiers in Ecology and the Environment.
Oxley JA, Wills A, Montrose VT, Bowen J, McBride A. (2018). Owner perceptions of the effects of fireworks on rabbits and guinea pigs. Poster presented at UFAW Animal Welfare Conference, United Kingdom.
Kölzsch A et al. (2023). Wild goose chase: Geese flee high and far, and with aftereffects from New Years fireworks. Conservation Letters, 16(1), e12927.
Overall KL, Dunham AE, Juarbe-Diaz SV. (2016). Phenotypic determination of noise reactivity in 3 breeds of working dogs. Journal of Veterinary Behavior 16: 113-125.
Riemer S. (2019). Not a one-way road - Severity, progression and prevention of firework fears in dogs. PLoS ONE 14(9): e0218150.
Riemer S. (2020). Effectiveness of treatments for firework fears in dogs. Journal of Veterinary Behavior 37: 61-70.
Riemer S et al. (2020). Fear expressions of dogs during New Year fireworks: a video analysis. Scientific Reports 10: 16035.
Shamoun-Baranes J et al. (2011). Birds flee en masse from New Years Eve fireworks. Behavioral Ecology 22: 1173-1177.
Storengen LM, Lingaas F. (2015). Noise sensitivity in 17 dog breeds: Prevalence, breed risk and correlation with fear in other situations. Applied Animal Behaviour Science 171: 152-160.
Sherman BL, Mills DS. (2008). Canine anxieties and phobias: an update on separation anxiety and noise aversions. Veterinary Clinics of North America: Small Animal Practice 38: 1081-1106.