Koszatniczki (Octodon degus) to gryzonie wyjątkowo towarzyskie, które tworzą skomplikowane struktury społeczne. Choć często przedstawiane są jako zwierzęta egalitarne, badania wskazują, że relacje między osobnikami bywają bardziej złożone – obejmują nie tylko przyjazne interakcje, ale też elementy rywalizacji, dominacji i ustalania ról społecznych.

Struktura społeczna – nie hierarchia liniowa, lecz sieć powiązań

Badania autorstwa Ebenspergera i współpracowników („Sociality, group living and kinship in degus, Octodon degus”, Behavioral Ecology and Sociobiology) pokazują, że koszatniczki nie tworzą klasycznej hierarchii liniowej, jak np. niektóre małpy czy psy. Zamiast tego ich struktury społeczne przypominają bardziej dynamiczną sieć relacji, w której znaczenie mają:
  • wzajemne powiązania (kto z kim przebywa najczęściej),
  • pokrewieństwo genetyczne,
  • doświadczenie i wiek,
  • a także historia wcześniejszych interakcji.
Innymi słowy, dominacja i uległość mogą się zmieniać w zależności od sytuacji, a nie są sztywno przypisane.

Agresja i rywalizacja – obecna, ale umiarkowana

Chociaż koszatniczki znane są ze swojej towarzyskości, między osobnikami mogą występować zachowania agonistyczne, zwłaszcza w kontekście:
  • rywalizacji o pokarm,
  • dostępu do schronienia,
  • relacji reprodukcyjnych (szczególnie w okresie godowym).
W badaniach nad samcami obserwowano tzw. zachowania dominacyjne: stroszenie sierści, przepychanie się, oznaczanie zapachem i zajmowanie wyższych punktów przestrzeni. Jednak te interakcje rzadko eskalują do brutalnych walk – zwykle kończą się krótką wymianą sygnałów.

Płeć a zachowania społeczne

Badania Correi i współpracowników (2013, Physiology & Behavior) wskazują, że samice koszatniczek mogą wykazywać różne style społeczne w zależności od pozycji płodu w macicy (tzw. pozycja 2M – między dwoma samcami, 0M – między samicami). Samice 2M bywają bardziej agresywne i częściej inicjują dominujące interakcje w dorosłości. To pokazuje, że czynniki prenatalne mogą kształtować późniejsze zachowania społeczne, a zatem także dynamikę grupową.

Kluczowe ustalenia badania:
  • Maskulinizacja samic: Samice rozwijające się w macicy między dwoma samcami (tzw. pozycja 2M) wykazywały cechy maskulinizacji, takie jak zwiększona agresja i dominacja w interakcjach społecznych.
  • Hierarchia społeczna: W grupach mieszanych, składających się z samic o różnym stopniu maskulinizacji, obserwowano wyraźne hierarchie społeczne. Dominacja była ustalana głównie na podstawie interakcji uległości, a nie agresji.
  • Niezależność od poziomu testosteronu: Maskulinizacja behawioralna i morfologiczna samic nie była związana z wyższym poziomem testosteronu w osoczu, co sugeruje, że efekty te są wynikiem organizacyjnego wpływu hormonów steroidowych podczas rozwoju prenatalnego.

Rola doświadczenia i plastyczność społeczna

Eksperymenty z izolowanymi osobnikami pokazały, że doświadczenie społeczne w młodości ma ogromny wpływ na późniejsze umiejętności społeczne. Osobniki wychowane bez kontaktu z innymi koszatniczkami często wykazują nieadekwatne reakcje, trudności w odczytywaniu sygnałów społecznych, a także zwiększoną agresję lub wycofanie.

Koszatniczki uczą się także „czytać” zachowania innych – w grupie pojawia się forma społecznej regulacji, gdzie bardziej uległe osobniki uczą się, jak unikać konfliktów, a dominujące dostosowują siłę swoich interakcji, zależnie od reakcji partnera.

Struktury rodzinne i matczyne współdzielenie opieki

Koszatniczki tworzą tzw. kooperatywne grupy rodzinne, gdzie kilka samic może współdzielić nory, a nawet opiekować się wspólnie młodymi. To jedna z unikalnych cech tego gatunku. W takich warunkach dominuje hierarchia oparta na wzajemnym zaufaniu, a nie przemocy.
  • W badaniach terowych wykazano, że:
  • młode są karmione przez więcej niż jedną samicę,
  • dominacja nie przekłada się na wyłączność w opiece,
  • interakcje w grupie są bardzo złożone i długotrwałe

Hierarchia zależna od kontekstu

W publikacji „Context-dependent dominance in a social rodent” (Wey et al., 2018) pokazano, że dominacja może zależeć od konkretnego kontekstu. Osobnik dominujący przy zasobach pokarmowych niekoniecznie będzie dominował w kontekście wyboru miejsca odpoczynku. Oznacza to, że hierarchia w grupie koszatniczek jest płynna i funkcjonalna, a nie absolutna.

Podsumowanie

Koszatniczki nie tworzą typowych, sztywnych hierarchii społecznych. Zamiast tego ich relacje oparte są na współpracy, kontekście, indywidualnych cechach oraz historii interakcji. Występują u nich elementy dominacji i uległości, ale nie są one trwałe i mogą się zmieniać w zależności od sytuacji. Ich zdolności do elastycznej adaptacji czynią je wyjątkowym modelem w badaniach nad społecznym zachowaniem ssaków.