Koszatniczki (Octodon degus) są gryzoniami wyjątkowo społecznymi, które w naturalnym środowisku żyją w grupach rodzinnych i koloniach liczących od kilku do kilkunastu osobników. Ich zachowania społeczne obejmują wspólne budowanie nor, opiekę nad młodymi (kooperatywne wychowanie), czyszczenie się nawzajem, przytulanie oraz bogatą komunikację dźwiękową i niewerbalną. Silna struktura społeczna ma kluczowe znaczenie nie tylko dla przetrwania grupy, ale także dla dobrostanu poszczególnych osobników.

Jednak gdy koszatniczka zostaje na dłuższy czas odseparowana od grupy, na przykład w wyniku leczenia, kwarantanny lub silnych konfliktów, może dojść do zjawiska określanego jako „wypadnięcie ze stada” – dawni towarzysze przestają ją rozpoznawać, a próby ponownego połączenia kończą się agresją lub unikaniem.

Mechanizmy biologiczne izolacji społecznej

Badania (Cavieres et al., 2023, Frontiers in Behavioral Neuroscience) wykazały, że przewlekła izolacja społeczna wpływa na wiele aspektów fizjologicznych:

  • Obniża zdolność do regulacji emocjonalnej, prowadząc do nadwrażliwości na bodźce społeczne;
  • Zaburza pamięć społeczną – osobniki nie rozpoznają wcześniejszych partnerów;
  • Zmienia strukturę i funkcjonowanie hipokampa oraz kory przedczołowej – obszarów odpowiedzialnych za interpretację sygnałów społecznych;
  • Ogranicza plastyczność mózgową, przez co powrót do dawnych schematów społecznych jest utrudniony.


W modelach porównawczych (np. szczur, mysz, marmozeta) wykazano, że społeczna izolacja aktywuje te same obszary mózgu, które odpowiadają za reakcje bólowe, co sugeruje, że brak kontaktu z grupą jest odbierany przez mózg jako silne cierpienie psychiczne.

Jak dochodzi do „wypadnięcia ze stada”?

Koszatniczki rozpoznają członków swojego stada na podstawie:

  • sygnałów zapachowych (feromonów osobistych i kolonijnych),
  • charakterystycznych wokalizacji (Long, 2007),
  • wzorca interakcji (np. rytuałów czyszczenia, ułożenia w śnie).


Gdy osobnik zbyt długo przebywa poza grupą, jego zapach i wokalizacje mogą ulec zmianie. Grupa przestaje go rozpoznawać jako „swojego”, a osobnik może być odbierany jako intruz – nawet jeśli wcześniej był częścią tej samej kolonii.

Zjawisko to potwierdzają m.in. eksperymenty z degu, w których po tygodniowej izolacji osobnik spotykał się z agresją ze strony dawnych towarzyszy (Ebensperger et al., 2009). Efekt ten był szczególnie silny u samców, u których istnieje wyraźniejsza konkurencja o zasoby.

Objawy odrzucenia społecznego

Objawy, że koszatniczka „wypadła ze stada”, obejmują:

  • agresję ze strony grupy (podgryzanie, przeganianie, osaczanie),
  • ignorowanie – brak interakcji ze strony dawnych towarzyszy,
  • unikanie kontaktu fizycznego i społecznego,
  • u osobnika izolowanego: lęk, wycofanie, zaburzenia łaknienia, stereotypie (np. bieganie w kółko, drapanie podłoża).

Reintegracja – jak naprawić relację?

Metody etologiczne i praktyka opiekunów sugerują:

  1. Stopniowe przywracanie kontaktu przez siatkę – tzw. metoda „barierowa”, w której osobniki mogą się widzieć i wąchać, ale nie dotykać.
  2. Wymiana zapachów – poprzez wymianę podłoża, domków lub chusteczek z materiałem zapachowym.
  3. Spotkania pod nadzorem – na neutralnym terenie, bez obecności silnych bodźców terytorialnych.
  4. Wzmacnianie pozytywnych interakcji – np. wspólne jedzenie lub zabawa.
  5. Separacja na noc – początkowo osobniki powinny spać osobno, by uniknąć potencjalnych ataków w ciemności.


Reintegracja może zająć od kilku dni do kilku tygodni. U samic proces przebiega zwykle łagodniej niż u samców.

Wnioski i znaczenie praktyczne

Zjawisko „wypadania ze stada” ma głębokie podstawy neurobiologiczne i społeczne. Potwierdza, że koszatniczki są gatunkiem silnie zależnym od relacji, a nie tylko obecności innych osobników. Odrzucenie dawnego członka stada nie wynika z „złośliwości”, lecz z zaburzenia schematów rozpoznawania i komunikacji.

Dla opiekunów oznacza to konieczność:

  • unikania długiej izolacji, jeśli nie jest absolutnie konieczna,
  • przygotowania się na trudny proces ponownego łączenia,
  • w razie niepowodzenia – zapewnienia osobnikowi nowego towarzysza, z którym zbuduje relację od podstaw.

Bibliografia

Cavieres, G. et al. (2023). Effects of chronic postnatal social isolation on behavior, cognitive performance, and metabolic flexibility in the social degu (Octodon degus). Frontiers in Behavioral Neuroscience, 17, 1239157.
Long, C. V. (2007). Vocalisations of the degu (Octodon degus), a social caviomorph rodent. Bioacoustics, 16(3), 223–244.
Ebensperger, L. A., & Hurtado, M. J. (2009). Seasonal sociality in the degu Octodon degus: Ecological causes and consequences. Journal of Mammalogy, 90(6), 1326–1334.
Poeggel, G., & Braun, K. (2001). Recognition of mother's voice evokes metabolic activation in the medial prefrontal cortex and lateral thalamus of Octodon degus pups. Neuroscience, 103(4), 861–864.