Koszatniczki to społeczne, dzienne gryzonie o wyjątkowo wysokim poziomie aktywności poznawczej i potrzebie eksploracji. W środowisku naturalnym (półpustynne rejony Chile) przemieszczają się na znaczne odległości, tworzą złożone sieci nor i korzystają z szerokiego wachlarza bodźców środowiskowych. W warunkach domowych lub laboratoryjnych dostęp do tych bodźców jest ograniczony — co bez odpowiedniego „enrichmentu” (wzbogacania środowiska) prowadzi do apatycznych zachowań, stereotypii i deficytów poznawczych.

Czym jest wzbogacanie środowiska?

Wzbogacanie środowiska (ang. environmental enrichment) to proces zapewniania zwierzęciu takich bodźców fizycznych, społecznych i sensorycznych, które:

  • umożliwiają realizację jego naturalnych zachowań,
  • redukują stres i frustrację,
  • wspierają rozwój poznawczy i emocjonalny.


W badaniach z udziałem koszatniczek (Rivera et al., 2016; Garduño et al., 2024) wykazano, że zwierzęta wychowywane w środowisku wzbogaconym (w porównaniu do środowiska standardowego):

  • osiągają lepsze wyniki w testach pamięci i uczenia się,
  • rzadziej przejawiają stereotypie (np. bieganie w kółko),
  • mają niższy poziom kortykosteronu (hormonu stresu),
  • nawiązują więcej interakcji społecznych.

Nie tylko kołowrotek – kompleksowe planowanie przestrzeni

Większość opiekunów utożsamia enrichment z kołowrotkiem. Tymczasem to tylko jedna forma aktywności fizycznej, a sama jego obecność nie wystarczy, by zaspokoić potrzeby koszatniczek.

Co powinno znaleźć się w dobrze zaprojektowanym środowisku?

Element Funkcja
Kołowrotek Rozładowanie nadmiaru energii, rytm dobowy
Tektura, drewno, sianko Gryzienie, eksploracja zapachowa, manipulacja
Różne poziomy Aktywność pionowa, ćwiczenie równowagi
Materiały do budowy gniazda Realizacja instynktu „gniazdowania” i regulacji temperatury
Skrytki smakowe, tunele Eksploracja, ukrywanie się, zabawa
Widoczność / schronienie Balans między bezpieczeństwem a ciekawością

Badania (Baño-Otalora & Madrid, 2021) pokazują, że zróżnicowanie przestrzenne (poziomy, tekstury, układ elementów) wpływa pozytywnie na rytm aktywności, nastrój i poziom neuroplastyczności u koszatniczek.

Znaczenie tekstur – dotyk jako narzędzie neurostymulacji

Koszatniczki postrzegają świat nie tylko przez wzrok i słuch, ale też przez dotyk i wibracje (poprzez łapki, wibrysy, ogon). Dlatego zróżnicowanie powierzchni i faktur nie jest "urozmaiceniem", ale fundamentem ich zdrowia psychicznego.

Kiedy nowości są ciekawe, a kiedy stresujące?

Koszatniczki mają wysoki poziom neofilii (zainteresowania nowym bodźcem), ale również niski próg stresu sensorycznego. Oznacza to, że nowość może być nagrodą lub karą – zależnie od:

  • ilości bodźców jednocześnie,
  • momentu w cyklu dobowym (nie wprowadzać zmian tuż przed snem),
  • kontekstu emocjonalnego (czy zwierzę ma już wysoki poziom stresu),
  • znanych punktów odniesienia (czy nowość występuje razem z czymś znajomym).


Zasada 3 dni:
Nowy element (zabawka, zapach, układ przestrzeni) powinien być obserwowany przez minimum 3 dni:

  • jeśli po 3 dniach jest ignorowany lub unika się go – to sygnał negatywny;
  • jeśli wzbudza interakcję i jest wykorzystywany – utrzymać go;
  • jeśli prowadzi do ukrywania się, apatii, agresji – usunąć.

Enrichment jako element terapii behawioralnej

W warunkach adopcyjnych i rehabilitacyjnych enrichment nie tylko poprawia komfort życia, ale też może odwrócić skutki stresu, izolacji i traumy.

Narzędzia terapeutyczne:

  • „Woreczek bezpieczeństwa” – miękka torba noszona przy ciele człowieka, zawierająca znany zapach i materiał do przytulania.
  • Zabawy w ukrywanie przysmaków – przywracają zachowania poszukiwawcze, zwiększają koncentrację.
  • Eksperymentalne korytarze, labirynty – poprawiają pamięć przestrzenną i koordynację.


Cavieres et al. (2023) wykazali, że po 3 tygodniach wzbogaconego środowiska, koszatniczki poddane wcześniejszej izolacji wykazują niższy poziom kortykosteronu, więcej interakcji społecznych i lepsze wyniki w zadaniach poznawczych niż grupa kontrolna.

Kołowrotek – niezbędnik, ale z zastrzeżeniami

Kołowrotek to jedno z podstawowych narzędzi wzbogacających środowisko koszatniczek, szczególnie ważne w warunkach ograniczonej przestrzeni. W naturze koszatniczki potrafią przemieszczać się na duże odległości w poszukiwaniu pokarmu, partnerów czy bezpiecznego schronienia. Brak możliwości realizowania tej potrzeby ruchu w niewoli prowadzi do frustracji, stereotypii i spadku funkcji poznawczych.

Badania (Baño-Otalora & Madrid, 2021) wykazały, że dostęp do kołowrotka reguluje rytm dobowy, poprawia termo-regulację, a także redukuje reakcje stresowe na zmiany temperatury otoczenia.

Kołowrotek dla koszatniczki musi mieć:
średnicę minimum 32 cm (dla uniknięcia deformacji kręgosłupa),
pełną bieżnię (bez prętów ani szczelin – ryzyko urazów łap),
cichą oś obrotu (dźwięk generowany przez opór może zniechęcać),
stabilne mocowanie (najlepiej poza klatką lub do ściany klatki).

U niektórych osobników może dojść do kompulsywnego używania kołowrotka (bieganie godzinami bez celu), co zamiast regulować aktywność – ją zaburza. W takich przypadkach warto czasowo ograniczyć dostęp, a zamiast tego wprowadzić dodatkowe formy stymulacji (np. labirynty, żerowanie, zadania poznawcze).

Wnioski

Koszatniczki to gryzonie, których dobrostan opiera się na ruchu, eksploracji, manipulacji i społecznym zaangażowaniu. Ich środowisko nie może być statyczne i minimalistyczne — powinno być przemyślane, dynamiczne i zróżnicowane sensorycznie.

Dobrze zaplanowany enrichment to nie luksus, ale podstawa dobrostanu psychicznego, neurobiologicznego i fizycznego.