Koszatniczki (Octodon degus) są społecznymi gryzoniami pochodzącymi z centralnych rejonów Chile. W naturalnym środowisku zamieszkują suche, skaliste zbocza i stepy porośnięte roślinnością krzewiastą. Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów ich zachowania jest kopanie systemów nor, które pełnią rolę schronień, magazynów pożywienia oraz miejsc kontaktów społecznych. Obserwacje terenowe (Ebensperger & Bozinovic, 2000) wskazują, że koszatniczki spędzają znaczną część dobowej aktywności na kopaniu i modyfikowaniu swoich nor.

W warunkach domowych ich potrzeby behawioralne często nie są zaspokajane – podłoża w klatkach rzadko pozwalają na naturalne kopanie. W tym kontekście pojawia się pytanie: czy można bezpiecznie zaoferować im ziemię jako substrat umożliwiający realizację zachowań kopalnych?

Celem niniejszego artykułu jest kompleksowe omówienie tego zagadnienia w świetle dostępnej literatury naukowej, etologii gatunku oraz praktyki hodowlanej i opiekuńczej.

Zachowania związane z kopaniem

Koszatniczki tworzą złożone systemy nor, sięgające do 3 metrów długości i składające się z wielu komór (Vásquez et al., 2002). Używają przednich łap do kopania, zanoszą materiał do budowy gniazd, a także rozpoznają środowisko za pomocą węchu i dotyku.

Brak możliwości kopania w warunkach domowych wiąże się z:

  • frustracją behawioralną,
  • stereotypiami (powtarzalnymi, nienaturalnymi ruchami),
  • nadmierną agresją lub apatią,
  • obniżeniem jakości życia i problemami w relacjach społecznych.


Badania nad gryzoniami (Young et al., 1999; Olsson & Dahlborn, 2002) pokazują, że środowiska pozbawione bodźców prowadzą do ograniczenia neuroplastyczności, a tym samym do trwałych zmian w mózgu. Dlatego kopanie należy traktować nie jako „zabawę”, lecz jako niezbędny element dobrostanu psychicznego.

Ziemia jako element środowiska wzbogacającego

Definicja i rola wzbogacenia środowiskowego

Wzbogacenie środowiska (environmental enrichment) to modyfikacja warunków bytowania w celu zwiększenia możliwości realizowania naturalnych zachowań i poprawy dobrostanu zwierząt. W odniesieniu do koszatniczek najczęściej stosuje się:

  • tunele i domki z materiałów biodegradowalnych,
  • gałęzie i korzenie do gryzienia,
  • żwir i piasek do kąpieli,
  • oraz – rzadziej – ziemię jako substrat kopalny.

Ziemia – właściwości fizyczne i behawioralne

Ziemia w odpowiedniej strukturze i wilgotności pozwala koszatniczkom na:

  • formowanie tuneli i wgłębień,
  • zakopywanie przedmiotów i jedzenia,
  • eksplorację zapachów i struktur podłoża,
  • intensywne wykorzystanie przednich kończyn i zębów.


Z perspektywy etologicznej, jest to jeden z najbardziej naturalnych i wszechstronnych substratów, przewyższający pod tym względem trociny, pellety, a nawet piasek.

Potencjalne korzyści stosowania ziemi

Wsparcie zachowań naturalnych

Ziemia umożliwia zachowania, które są kluczowe dla zachowania równowagi emocjonalnej i fizycznej koszatniczek. Zwierzęta mogą:

  • kopać tunele i dołki,
  • tworzyć schronienia,
  • ukrywać przedmioty (pokarm, siano, patyki),
  • wykorzystywać podłoże do zabawy i kontaktów społecznych.

Stymulacja sensoryczna

Ziemia zapewnia wielozmysłowe bodźce:

  • dotykowe (różne faktury),
  • zapachowe (naturalne aromaty gleby),
  • proprioceptywne (opór podłoża przy kopaniu),co wpływa pozytywnie na aktywność mózgu i zachowania eksploracyjne.

Termoregulacja i komfort

Warstwa ziemi, szczególnie grubsza i nieco wilgotna, ma zdolność do:

  • stabilizacji temperatury,
  • pochłaniania wilgoci z otoczenia,
  • tłumienia dźwięków (co obniża stres).


Dzięki temu może pełnić podobną rolę jak nory w naturze – zwierzę może się w niej schronić, odpocząć i poczuć bezpiecznie.

Zagrożenia i ograniczenia

Zanieczyszczenie mikrobiologiczne i chemiczne

Najpoważniejsze zagrożenie to obecność:

  • pasożytów (np. nicieni, kokcydiów),
  • grzybów (m.in. Aspergillus spp.),
  • bakterii (Salmonella, Clostridium),
  • związków chemicznych (nawozy, środki ochrony roślin, metale ciężkie).


Ziemia ogrodowa, zwłaszcza z niezidentyfikowanego źródła, może stanowić poważne ryzyko dla zdrowia koszatniczek.

Rozwiązanie: stosowanie sterylnej ziemi kokosowej, kompostowej lub specjalistycznej ziemi dla gadów i płazów. Można też wyprażyć ziemię w piekarniku (90°C przez 60 minut), ale nie usuwa to toksyn chemicznych.

Wilgoć i ryzyko grzybic

Nadmierna wilgotność podłoża sprzyja rozwojowi pleśni, co może prowadzić do:

  • infekcji skórnych (grzybica, odparzenia),
  • zapaleń dróg oddechowych,
  • zanieczyszczenia reszty klatki.


Zalecenie: używać cienkiej warstwy ziemi (2–5 cm) i kontrolować poziom wilgoci. Unikać ziemi torfowej i zbrylającej się.

Pylenie

Niektóre rodzaje ziemi pylą, co może podrażniać oczy, nos i układ oddechowy. Koszatniczki mają wrażliwe drogi oddechowe i długotrwała ekspozycja na pył może prowadzić do stanów zapalnych.

Zalecenie: stosować ziemię o strukturze gruzełkowatej, lekko wilgotnej, bez drobnych cząstek.

Spożycie ziemi

Niektóre koszatniczki próbują zjadać ziemię, co w nadmiarze może prowadzić do:

  • niedrożności przewodu pokarmowego,
  • zaburzeń elektrolitowych,
  • zatruć (jeśli ziemia zawiera zanieczyszczenia).


Zalecenie: obserwować zachowanie zwierząt. Jeśli próbują jeść ziemię – usunąć substrat lub ograniczyć jego dostępność.

Praktyczne wskazówki dla opiekunów

Jaką ziemię wybrać?

  • Ziemia kokosowa – lekka, sterylna, bezpieczna dla układu oddechowego.
  • Ziemia do terrariów (dla gadów i płazów) – przeważnie sterylizowana i bez chemii.
  • Ziemia kompostowa domowa (z własnego kompostownika, bez dodatków) – jeśli w pełni bezpieczna i naturalna.


Unikać: ziemi do kwiatów, substratów z nawozami, ziemi torfowej i ogrodowej z niewiadomego źródła.

Jak podać ziemię?

  • W osobnej kuwecie, misce lub pojemniku – łatwe do sprzątania i wymiany.
  • Jako element strefy zabaw, dostępny kilka razy w tygodniu.
  • W większych wolierach – jako jeden z obszarów podłoża (np. 1/4 powierzchni).

Częstotliwość wymiany

  • Co 1–2 tygodnie, lub wcześniej, jeśli ziemia zostanie zanieczyszczona.
  • Wilgotna ziemia powinna być wymieniana częściej, by uniknąć rozwoju pleśni.

Wnioski i rekomendacje

Ziemia może być wartościowym uzupełnieniem środowiska koszatniczek, umożliwiającym realizację kluczowych zachowań kopalnych. Jej stosowanie jest zgodne z zasadami dobrostanu zwierząt i może korzystnie wpływać na zachowanie, aktywność i zdrowie psychiczne koszatniczek.

  1. Kluczowe zasady bezpiecznego stosowania ziemi:
  2. Ziemia musi być czysta, sterylna i bezpieczna mikrobiologicznie.
  3. Nie może zawierać nawozów, torfu, pestycydów ani zanieczyszczeń.
  4. Powinna mieć strukturę lekką, dobrze przepuszczalną, niepyliącą.
  5. Należy ją podawać w sposób kontrolowany i tymczasowy.
  6. Obserwacja zwierząt jest niezbędna – każde wykazuje inne reakcje.


Podsumowując: oferowanie ziemi jako środowiskowego wzbogacenia koszatniczkom jest możliwe i może znacząco poprawić ich dobrostan – o ile zostaną zachowane odpowiednie środki ostrożności.

Bibliografia (wybór)

Ebensperger, L. A., & Bozinovic, F. (2000). Communal burrow use and kinship in the degu (Octodon degus). Behavioral Ecology and Sociobiology, 47(5), 365–369.
Vásquez, R. A., Ebensperger, L. A., & Bozinovic, F. (2002). Habitat selection in degus: a trade-off between food and safety? Oikos, 96(3), 493–499.
Olsson, I. A. S., & Dahlborn, K. (2002). Improving housing conditions for laboratory mice: a review of ‘environmental enrichment’. Laboratory Animals, 36(3), 243–270.
Young, R. J. (2003). Environmental enrichment for captive animals. Wiley-Blackwell.